Šta je ugovor o radu i koja su tvoja prava?

Ugovor o radu je ugovor kojim se zasniva radni odnos i kojim se regulišu međusobna prava i obaveze zaposlenog i poslodavca. Smatra se zaključenim kada ga potpišu obe ugovorne strane. Govorićemo o uslovima za zasnivanje radnog odnos, ali i karakteristikama ugovora o radu i značaju stupanja na rad.

Foto: Startuj.infostud.com (Shutterstock)

I Uslovi za zasnivanje radnog odnosa

Ugovor o radu može da se zasnuje sa licem koje ima najmanje 15 godina života. Ukoliko si mlađi od 18 godina radni odnos možeš da zasnuješ samo uz pisanu saglasnost roditelja, usvojioca ili staraoca ako takav rad ne ugrožava zdravlje, moral i obrazovanje maloletnika i ako takav rad nije zabranjen zakonom. U tom smislu, potreban je nalaz nadležnog zdravstvenog organa kojim se utvrđuje da si sposoban za obavljanje poslova za koje zasnivaš radni odnos i da takvi poslovi nisu štetni za tvoje zdravlje.

Prilikom zaključenja ugovora o radu, dužan si da poslodavcu dostaviš sve isprave i druge dokaze o ispunjenosti uslova za rad, s tim da poslodavac ne može od tebe da zahteva dostavu podataka i  dokaza koji nisu od značaja za obavljanje poslova za koje se zasniva radni odnos.

Poslodavac ne može zahtevati dostavu podataka o porodičnom bračnom statusu i planiranju porodice. Poslodavac ne može da uslovljava zasnivanje radnog odnosa testom trudnoće, osim u slučaju da prema nalazu zdravstvenog organa postoji opasnost za zdravlje žene i deteta od obavljanja određenog posla. Ne sme se potpisivanje ugovora o radu uslovljavati prethodnim davanjem izjave o otkazu (blanko otkaz).

II Šta sve ugovor o radu mora da sadrži?

U modernom pravu, načelo autonomije volje ugovornih strana osnovno je načelo u uređivanju njihovih međusobnih odnosa. To znači slobodu ugovornih strana da međusobna prava i obaveze urede po svojoj volji - zakon uređuje minimum sadržine određenog ugovora, a u svemu ostalom uređivanje ugovornih odnosa prepušta se ugovornim stranama. Međutim, ugovor o radu je u tom pogledu izuzetak. Radni odnos ima široku društvenu važnost jer je često jedini izvor prihoda porodice. Usled toga, država svojim zakonodavstvom mora da uredi radni odnos, odnosno sadržina ugovora o radu i radnog odnosa ne može da prepusti slobodi ugovoranja, naročito jer je poslodavac uglavnom ekonomski dominantnija strana. Zakon obaveznim elementima ugovora o radu i minimumom propisanih prava radnika štiti zaposlene od samovolje poslodavca. Šta je to obavezno kod ugovora o radu?

Najpre, ugovor o radu zaključuje se obavezno: pre stupanja zaposlenog na rad; u pisanoj formi; u najmanje tri primerka od kojih se jedan obavezno predaje zaposlenom, a dva zadržava poslodavac.

Takođe, zakonom je određeno koja pitanja između poslodavca i zaposlenog moraju da budu definisana. Zbog toga su predviđeni obavezni elementi ugovora o radu, koji daju odgovore na takva pitanja. Ukoliko neki od obaveznih elemenata u ugovoru izostane, nedefinisano pitanje mora da je uređeno opštim aktom poslodavca ili zakonom. U tom smislu možemo razlikovati ugovore o radu sa poslodavcem kod koga ne postoji pravilnik o radu ili kolektivni ugovor u odnosu na ugovore zaključene kod poslodavca kod koga je donet opšti akt koji uređuje prava i obaveze zaposlenih.

Obavezni elementi svakog ugovora o radu su sledeći:

1. naziv i sedište poslodavca;
2. lično ime zaposlenog, mesto prebivališta, odnosno boravišta zaposlenog;
3. vrsta i stepen stručne spreme, odnosno obrazovanja zaposlenog, koji su uslov za obavljanje poslova za koje se zaključuje ugovor o radu;
4. naziv i opis poslova koje zaposleni treba da obavlja;
5. mesto rada
6. vrsta radnog odnosa (na neodređeno ili određeno vreme);
7. trajanje ugovora o radu na određeno vreme i osnov za zasnivanje radnog odnosa na određeno vreme
8. dan početka rada
9. radno vreme (puno, nepuno ili skraćeno);
10. novčani iznos osnovne zarade na dan zaključenja ugovora o radu

Kada je reč o poslodavcima kod kojih je potpisan kolektivni ugovor sa zaposlenima, odnosno koji imaju donet pravilnik o radu ili drugi opšti akt poslodavca koji uređuje prava, obaveze i odgovornosti zaposlenih, ugovor o radu ne mora da sadrži:

1. elemente za utvrđivanje osnovne zarade, radnog učinka, naknade zarade, uvećane zarade i druga primanja zaposlenog;
2. rokove za isplatu zarade i drugih primanja na koja zaposleni ima pravo;
3. trajanje dnevnog i nedeljnog radnog vremena;

Ukoliko su navedena tri pitanja uređena opštim aktom poslodavca ugovor o radu ne mora da ih uređuje, ali u njemu mora da piše kojim opštim aktom su ta prava uređena u momentu zaključenja ugovora o radu. Prema tome, ako kod poslodavca ne postoji opšti akt kojim se bliže uređuju prava i obaveze zaposlenih, onda ugovor o radu kod takvog poslodavca mora da sadrži i: elemente za utvrđivanje zarade, rokove za isplatu primanja i raspored radnog vremena.

Važno je istaći da, iako je definisanje vrste radnog odnosa (da li je na neodređeno ili određeno vreme)  obavezni element svakog ugovora o radu, zakon je odredio pravnu pretpostavku u slučaju da ovo pitanje ipak nije uređeno ugovorom o radu. Ako u ugovoru o radu  nije naveden vremenski period na koji se zaključuje, zakon je propisao da se smatra da je zasnovan radni odnos na neodređeno vreme. Radni odnos na neodređeno vreme time je postavljen kao pravilo, dok je rad na određeno vreme izuzetak koji mora biti predviđen u ugovoru o radu. Ako nije ništa predviđeno -ugovor je na neodređeno vreme.

III Mesto ugovora o radu među pravnim aktima koji uređuju radni odnos

Prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa uređuju se Zakonom o radu, kolektivnim ugovorom i ugovorom o radu. Ukoliko nije potpisan kolektivni ugovor između reprezentativnog udruženja zaposlenih i poslodavca (zato što kod poslodavca nema reprezentativnog sindikata, ili nije postignuta saglasnost), tada se prava, obaveze i odgovornost uređuju zakonom, pravilnikom o radu (koji poslodavac sam donosi) i ugovorom o radu. Danom potpisivanja kolektivnog ugovora prestaje da važi pravilnik o radu.

Što se tiče međusobnog odnosa navedenih akata, Zakon o radu je na vrhu hijerarhije i svi ostali akti su niži po pravnoj snazi, odnosno moraju da budu usklađeni sa zakonom. U praksi to znači sledeće: kolektivni ugovor i pravilnik o radu (opšti akt kod poslodavca) i ugovor o radu ne mogu da sadrže odredbe kojima ti se daju manja prava ili utvrđuju nepovoljniji uslovi rada od prava i uslova koji su ti garantovani zakonom. Opštim aktom i ugovorom o radu mogu da se utvrde veća prava i povoljniji uslovi rada od prava i uslova utvrđenih zakonom, kao i da se predvide neka prava koja nisu utvrđena zakonom. Ako pak opšti akt i pojedine njegove odredbe utvrđuju nepovoljnije uslove rada od uslova utvrđenih zakonom, neposredno se primenjuju povoljnije odredbe zakona. Prema tome, odredbe ugovora o radu kojima su utvrđeni nepovoljniji uslovi rada od uslova utvrđenih zakonom i opštim aktom - ništave su. Ništavost odredaba ugovora o radu utvrđuje se pred nadležnim sudom, a pravo da se zahteva utvrđivanje ništavosti ne zastareva.

IV Značaj stupanja na rad

U redovnom i zakonitom postupku uspostavljanja radnog odnosa poslodavac i zaposleni pre stupanja zaposlenog na rad potpisuju ugovor o radu. Međutim, tek stupanjem na rad zaposleni ostvaruje sva prava i obaveze iz radnog odnosa, tako da potpisivanje ugovora o radu i stupanje na rad zaposlenog zajedno čine da se aktiviraju sva prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa.

Šta ako ne nastupi jedan od ta dva zakonom propisana elementa koja obeležavaju početak ostvarivanja prava iz radnog odnosa? Zakon je i tu „pretpostavio“ posledicu, pa je tako određeno da ako poslodavac sa zaposlenim ne zaključi ugovor o radu pre stupanja zaposlenog na rad, smatra se da je zaposleni zasnovao radni odnos na neodređeno vreme danom stupanja na rad. To praktično znači da je radni odnos zasnovan i da su aktivirana sva prava i obaveze zaposlenog i poslodavca koje proističu iz radnog odnosa, čak i ako pre stupanja na rad nije potpisan ugovor o radu. U tom slučaju, poslodavac bi naknadno bio dužan da potpiše ugovor o radu, a u krajnjem slučaju na to bi  ga rešenjem obavezao inspektor za rad.

S druge strane, ako imamo potpisan ugovor o radu, a zaposleni na dan koji je određen kao datum početka radnog odnosa ne stupi na rad bez opravdanog razloga, ugovor o radu ostaje samo mrtvo slovo na papiru i zaposleni ne može da ostvaruje prava iz radnog odnosa ako nije ispunio osnovnu obavezu - nije stupio na rad. Prema svemu navedenom, ugovor o radu jeste veoma važan akt i mora da sadrži minimum elemenata propisanih zakonom, ali stupanje na rad zaposlenog ima veću težinu. Poslodavac ne može da izbegne obaveze iz radnog odnosa prostom činjenicom da nije želeo da potpiše ugovor o radu pre stupanja zaposlenog na rad. Na taj način „rad na crno“ nije dobio zaštitu, odnosno rad bez ugovora o radu takođe znači aktiviranje prava iz radnog odnosa. Naravno, u regularnom procesu zasnivanja radnog odnosa ugovor o radu je važan segment i uređuje mnoga pitanja na detaljniji način u odnosu na zakon i opšti pravni akt kod poslodavca.

V Zaključak - na šta obratiti pažnju?

Ako uzmemo u obzir sve gore navedeno, kod zasnivanja radnog odnosa moraš da se paziš na sledeće:

• uslov u pogledu godina starosti (15), a kod maloletnih lica potrebna je saglasnost zakonskog staraoca za zasnivanje radnog odnosa
• ugovor o radu sačinjava se uvek u pisanoj formi i mora da sadrži gore pobrojane obavezne elemente koji štite tvoja prava i interese
• poslodavac mora da ti uruči primerak ugovora o radu
• ugovor o radu potpisuje se pre stupanja na rad
• ako se ugovor ne potpiše, a stupiš na rad - ostvaruješ sva prava kao da si danom stupanja na rad zasnovao radni odnos na neodređeno vreme
• ugovor o radu ne može da ti umanji obim prava koja ti garantuje zakon.