Završetak školovanja i započinjanje profesionalne karijere može da bude period koji je zbunjujući za mlade ljude. Jasno je da žele da krenu sa poslom, ali uglavnom nisu upoznati sa time na koji način je moguće započeti radno angažovanje. Odnosno, u najvećoj meri ne poznaju koja je razlika u pravima koja se garantuju različitim ugovorima na osnovu kojih mogu da rade.
Foto: Startuj.infostud.com (Shutterstock)
Ovim tekstom pokušaćemo u najkraćem da definišemo sve moguće vrste ugovora o radnom angažovanju, to jest da opišemo njihove najosnovnije karakteristike.
Rad u radnom odnosu i rad van radnog odnosa
Zakon o radu predviđa dva osnovna načina, to jest oblika radnog angažovanja: radni odnos i rad van radnog odnosa. Dakle, ugovor koji se potpisuje prilikom započinjanja rada kod poslodavca može da bude ili ugovor o radu, s jedne strane, ili neki od ugovora o angažovanju van radnog odnosa, s druge strane.
Koje su bitne razlike između ugovora o radu i drugih ugovora?
Prvo, odredbe Zakona o radu koje garantuju prava zaposlenima u celosti se odnose samo na lica u radnom odnosu, dok neka od tih prava ne pripadaju licima angažovanim van radnog odnosa. Recimo, svima pripada pravo na bezbednost i zdravlje na radu, na zdravstvenu zaštitu, zaštitu ličnog integriteta, dostojanstvo ličnosti, na sve se odnosi zabrana diskriminacije i slične, uglavnom zaštitne odredbe. S druge strane, primera radi, lica van radnog odnosa nemaju pravo na: bolovanje, to jest na naknadu zarade dok su sprečeni za rad zbog bolesti. Nemaju pravo na godišnji odmor, to jest ne dobijaju naknadu plate dok ne rade zbog odmora ili uzmu slobodan dan. Oni nemaju pravo na obavezno plaćeno odsustvo. Na njih se ne odnose odredbe zakona o ograničenju radnog vremena, o obavezi isplate prekovremenog rada, odredbe o proceduri otkaza i mnoge druge odredbe zakona kojima se garantuju određena prava zaposlenima, to jest licima u radnom odnosu Prema tome, najpotpuniji fond prava pripada licima koja su angažovana kroz radni odnos.
Radni odnos
Radni odnos na neodređeno vreme predstavlja osnovni oblik radnog odnosa. Njegovo trajanje nije unapred određeno i može da prestane samo pod uslovima koji su određeni zakonom. Međutim, iako je to osnovni oblik radnog odnosa, postoje i različite varijacije radnog odnosa:
- Ugovor o radu na određeno vreme: ako je kriterijum vremenski period na koji se zasniva radni odnos, onda pored ugovora na neodređeno vreme imamo i ugovore na određeno vreme. Ugovorom na određeno vreme zasniva se radni odnos čije je trajanje unapred određeno objektivnim razlozima koji su opravdani rokom ili izvršenjem određenog posla ili nastupanjem određenog događaja, za vreme trajanja tih potreba.
- Radni odnos uz probni rad: Ugovorom o radu može da se ugovori probni rad i to najduže šest meseci. Zaposlenom koji za vreme probnog rada nije pokazao odgovarajuće radne i stručne sposobnosti prestaje radni odnos danom isteka roka određenog ugovorom o radu.
- Radni odnos može da se zasnuje i za rad sa nepunim radnim vremenom, na neodređeno ili određeno vreme; reč je o radu kraćem od punog radnog vremena. Zaposleni koji radi sa nepunim radnim vremenom kod jednog poslodavca može za ostatak radnog vremena da zasnuje radni odnos kod drugog poslodavca i da na taj način ostvari puno radno vreme. Zaposleni koji radi sa nepunim radnim vremenom ima pravo na zaradu, druga primanja i druga prava iz radnog odnosa srazmerno vremenu provedenom na radu, osim ako za pojedina prava zakonom, opštim aktom i ugovorom o radu nije drukčije određeno.
- Radni odnos za obavljanje poslova van prostorija poslodavca: obuhvata rad na daljinu i rad od kuće.
- Radni odnos sa kućnim pomoćnim osobljem: ovde može da se ugovori isplata dela zarade i u naturi. Isplatom dela zarade u naturi smatra se obezbeđivanje stanovanja i ishrane, Vrednost dela davanja u naturi mora se izraziti u novcu. Najmanji procenat zarade koji se obavezno obračunava i isplaćuje u novcu utvrđuje se ugovorom o radu i ne može biti niži od 50% od zarade zaposlenog
- Radni odnos sa pripravnikom: radni odnos sa licem koje prvi put zasniva radni odnos, u svojstvu pripravnika, za zanimanje za koje je to lice steklo određenu vrstu i stepen stručne spreme, ako je to kao uslov za rad na određenim poslovima utvrđeno zakonom ili pravilnikom. Pripravnički staž traje najduže godinu dana, ako zakonom nije drukčije određeno. Za vreme pripravničkog staža, pripravnik ima pravo na zaradu i sva druga prava iz radnog odnosa..
Oblici rada van radnog odnosa
Zakon o radu predviđa sledeće oblike rada van radnog odnosa: privremeni i povremeni poslovi, ugovor o delu, ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju i dopunski rad.
Ugovor o privremenim i povremenim poslovima
Poslodavac može za obavljanje poslova koji su po svojoj prirodi takvi da ne traju duže od 120 radnih dana u kalendarskoj godini da zaključi ugovor o obavljanju privremenih i povremenih poslova sa:
- nezaposlenim licem;
- zaposlenim koji radi nepuno radno vreme - do punog radnog vremena;
- korisnikom starosne penzije;
- licem koje je član omladinske ili studentske zadruge.
Zakon predviđa da se ovakav ugovor obavezno zaključuje u pisanom obliku, što ga svrstava u ugovore sa obaveznom formom.
Iz navedenog se može zaključiti da su uslovi za angažovanje ugovorom o privremenim i povremenim poslovima sledeći: mora se raditi o poslovima koje poslodavac ne obavlja konstantno, tokom čitave godine, već samo povremeno (periodično, s vremena na vreme) ili privremeno (u kratkom vremenskom periodu) s tim da to ne sme biti duže od 120 radnih dana u jednoj kalendarskoj godini; ugovor se može zaključiti samo sa gore navedenim kategorijama lica; najzad, mora biti sastavljen u pisanoj formi i potpisan od obe ugovorne strane.
Ugovor o delu
Poslodavac može sa određenim licem da zaključi ugovor o delu, radi obavljanja poslova koji su van delatnosti poslodavca, a koji imaju za predmet samostalnu izradu ili opravku određene stvari, samostalno izvršenje određenog fizičkog ili intelektualnog posla.
Zakonodavac ovde praktično definiše da se ugovor o delu može zaključiti samo da bi se obavili poslovi koji ne spadaju u delatnost poslodavca. Primera radi, ne može trgovinski objekat da angažuje prodavca po ugovoru o delu jer je prodaja njegova osnovna delatnost. Vlasnik prodajnog objekta pak može da angažuje po ugovoru o delu npr. lice koje bi mu obavilo određene građevinske radove na radnji jer takvi poslovi nisu njegova pretežna, a ni sporedna delatnost.
Ugovor o delu je zakonom određen kao formalan ugovor jer se obavezno zaključuje u pisanom obliku.
Kao što možemo primetiti, zakonski uslovi za sklapanje ugovora o delu tiču se jedino njegove forme i vrste poslova koji će se po tom ugovoru obavljati. Forma je pisana, a poslovi su van delatnosti poslodavca (van osnovne i sporedne delatnosti). Ovde nisu propisane kategorije lica sa kojima se ugovor o delu može potpisati, što praktično znači da u tom pogledu nema ograničenja.
Ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju
Ugovor o stručnom osposobljavanju može da se zaključi, radi obavljanja pripravničkog staža, odnosno polaganja stručnog ispita, kad je to zakonom, odnosno pravilnikom predviđeno kao poseban uslov za samostalan rad u struci. Takođe, ovaj ugovor se zaključuje radi stručnog usavršavanja i sticanja posebnih znanja i sposobnosti za rad u struci, odnosno obavljanja specijalizacije, za vreme utvrđeno programom usavršavanja, odnosno specijalizacije, u skladu sa posebnim propisom.
Zakon dakle predviđa da se ovakav ugovor potpisuje isključivo radi sticanja pripravničkog staža i/ili polaganja stručnog ispita kada se bez pripravničkog staža i stručnog ispita ne može obavljati samostalan rad u određenoj struci (npr. medicina). Takođe, moguć je i kada je propisom određeno posebno stručno usavršavanje i/ili specijalizacija kako bi se samostalno obavljali određeni poslovi u okviru stečene stručne spreme.
Poslodavac može licu na stručnom osposobljavanju ili usavršavanju da obezbedi novčanu naknadu (ne smatra se zaradom u smislu ovog zakona) i druga prava, ali na to nije zakonom obavezan. Njegova je obaveza da obezbedi sticanje iskustva, znanja i veština, a novčanu naknadu može da predvidi kako bi dodatno motivisao angažovano lice.
Ugovor je takođe formalan jer se zaključuje u pisanom obliku.
Ugovor o dopunskom radu
Najzad, pomenućemo i rad po ugovoru o dopunskom radu, premda isti nije čest kod mladih ljudi na početku profesionalne karijere. Radi se o zaposlenima koji već jesu u radnom odnosu sa punim radnim vremenom. Naime, zaposleni koji radi sa punim radnim vremenom kod poslodavca može da zaključi ugovor o dopunskom radu sa drugim poslodavcem, a najviše do jedne trećine punog radnog vremena.
Ugovorom o dopunskom radu utvrđuje se pravo na novčanu naknadu i druga prava i obaveze po osnovu rada i zaključuje se u pisanom obliku.
Ovde imamo mogućnost angažovanja lica koje već jeste u punom radnom odnosu, a kod drugog poslodavca može da radi dodatno, ali najviše do trećine punog radnog vremena. Za ovaj rad poslodavac plaća novčanu naknadu.
Prema Zakonu o radu, osnovna vrsta rada jeste kroz radni odnos, ali kao što možemo da vidimo dopušteni su i drugi vidovi angažovanja, ali sa manjim obimom prava u odnosu na radni odnos. Ugovor o radu znači zaradu i niz prava (godišnji odmor, plaćeno odsustvo, moguće bolovanje, ograničeno radno vreme itd.), dok ostali ugovori uglavnom znače rad za naknadu, a pod uslovima koji se dogovore sa poslodavcem. Preciznije, osnovni vid angažovanja - radni odnos, pruža u formalnom smislu najveći obim prava, ali to ne znači da ostali ugovori ne mogu biti korisni u određenim okolnostima.
